Atrof-muhitni muhofaza qilish – Yangi O‘zbekistonning ustuvor yo'nalishidir
O‘zbekiston, boshqa ko‘plab davlatlar singari, inson salomatligi va ekotizimlariga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi jiddiy ekologik muammolarga duch kelmoqda. Shu bilan birga, resurslar va fuqarolar salomatligini saqlash zaruriyatini hisobga olgan holda, mamlakat hukumati ekologik inqirozlarning oldini olish bo'yicha chora-tadbirlarni faol ishlab chiqmoqda va atrof-muhit holatini yaxshilash uchun innovatsion yondashuvlarni joriy qilmoqda. Bugun O‘zbekistonda ekologiya sohasi tub o‘zgarishlarni boshdan kechirmoqda, har bir insonning qulay atrof-muhitga bo‘lgan huquqi mamlakatimizning yangi Konstitutsiyasida mustahkamlab qo‘yilgan.
Respublikada O‘zbekiston Respublikasining 2030-yilgacha atrof-muhitni muhofaza qilish konsepsiyasi, ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish sohasida 30 dan ortiq qonun hujjatlari va 200 ga yaqin qonunosti hujjatlari mavjud. O‘zbekiston Respublikasining “Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida”, “Atmosfera havosini muhofaza qilish to‘g‘risida”, “Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida”, “O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida”, “Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida”, “O‘rmonlar to‘g‘risida”, “Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to‘g‘risida”, “Yer qa’ri to‘g‘risida”, “Chiqindilar to‘g‘risida”, “Ekologik ekspertiza to‘g‘risida”, “Ekologik nazorat to‘g‘risida”, “Ekologik audit to‘g‘risida”, “Qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish to‘g‘risida”, “Aholining sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi to‘g‘risida”, O‘zbekiston Respublikasining Yer kodeksi va boshqalar shular jumlasidandir.
2021-yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tashabbusi bilan mamlakatimizda 2030-yilgacha har yili 200 million tup daraxt va buta ekish ko‘zda tutilgan “Yashil Makon” keng ko‘lamli umummilliy dasturiga start berildi. Natijada shaharlardagi yashil maydonlar maydoni hozirgi 8 foizdan 30 foizga, shuningdek, davlat o'rmon fondi maydoni 7,5 foizdan 15 foizga ko'payishi kutilmoqda.
O‘tgan davrda “Yashil Makon” milliy loyihasi doirasida qariyb 500,0 gektar bog‘, 935 gektar yashil zona, 6179,2 gektar jamoat parklari, shuningdek, Buxoro, Nukus, Xiva va Urganch shaharlari atrofida umumiy uzunligi 40 km yashil belbog‘lar barpo etildi.
“Yashil” hududlarni rivojlantirish ishlarini tizimli tashkil etish doirasida 2023-yilda 219,7 million tup mevali va manzarali daraxt va buta ko‘chatlari ekildi. Atrof-muhitga yuqori ta’sir ko‘rsatadigan 189 ta sanoat korxonasida 2 million 830 ming dona ko‘chat ekildi, 220 ming tup daraxt ko‘chatlari o‘rin olgan “yashil belbog‘lar”, 196 ta chiqindi yig‘ish punktlari tashkil etildi, ular atrofida daraxtzorlar barpo qilindi.
Bundan tashqari, soʻnggi yillarda Oʻzbekistonda jahonda muqobil boʻlmagan innovatsion chora-tadbirlar qatorida Orol dengizining qurigan tubida yaratilgan “yashil qoplamalar” ham bor. Shuni ta'kidlash kerakki, uni qo'llash doirasi kengayib bormoqda. 2019–2023-yillarda Orol dengizining qurib qolgan hududlarida 1,7 million gektardan ortiq maydonda o‘rmon melioratsiyasi ishlari olib borildi. "Green Cover" kichik samolyotlar va traktorlar yordamida yaratilgan.
Olimlarning fikricha, Orol dengizi qurigan tubining holati noaniq: bundan 5 yil avval qurib qolgan va 50 yil oldingi hudud holatida katta farq bor. Hamma joyda bir turdagi o'simlik ekish tavsiya etilmaydi. Har bir sayt o'ziga xos yondashuvni talab qiladi. Tuproq, qum va sho'rlanish holatini hisobga olgan holda faqat to'g'ri tanlangan ko'chatlar omon qolishi mumkin. Saksovul urugʻlari, asosan, qumli va gilli tuproqlarga, shoʻrlangan yerlarga esa yulg‘un (tamariks) koʻchatlari ekilgan.
Bu hududda o‘rmon ekish ishlarini jadallashtirish maqsadida cho‘l o‘simliklari ko‘chatlarini ekish bo‘yicha yangi blok tashkil etildi. Uning yordami bilan ekish hosildorligi 1,5 barobar oshdi, soatiga taxminan 4000-4500 ta ko'chat ekildi.
O‘zbekistonda ham chiqindilarni boshqarish, aholiga ko‘rsatilayotgan xizmatlar sifatini oshirish, atrof-muhit ifloslanishiga qarshi kurashish borasida izchil va samarali islohotlar amalga oshirilmoqda. Shunday qilib, rejaga ko‘ra, 2024-2028-yillarda investitsiyalarni jalb etish orqali mamlakatimizning har bir hududida chiqindilarni qayta ishlash, muqobil energiya va organik o‘g‘itlar ishlab chiqarish bo‘yicha loyihalar amalga oshiriladi. Shuningdek, 2,8 million tonna chiqindidan yiliga 2000 MVt muqobil energiya ishlab chiqarish, 1,3 million tonna chiqindilardan kompostlash yo‘li bilan 1,1 million tonna organik o‘g‘itlar ishlab chiqarish, 14 ta chiqindilarni qayta ishlash korxonalarini ishga tushirish ko‘rsatkichlari ham belgilab qo‘yiladi.
O‘zbekiston hukumati BMT va uning ixtisoslashgan idoralari, xususan, Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi (IUCN), Fauna & Flora (FnF), Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti (YeXHT), Germaniya xalqaro hamkorlik jamiyati (GIZ), Yevropa Ittifoqi (YeI), Markaziy Osiyo mintaqaviy ekologik markazi (MOMEM), Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi (OQXJ), Barqaror rivojlanish boʻyicha davlatlararo komissiyaning ilmiy axborot markazi (BRDK IAM), Koreya Atrof-muhit sanoati va texnologiyalari instituti (KEITI), Global yashil oʻsish instituti (GGGI) kabi xalqaro platformalar bilan ko‘p tomonlama hamkorlikni samarali rivojlantirmoqda.
Biologik xilma-xillikni saqlash, Orolbo‘yida ekotizimlarni tiklash, ozon qatlamini muhofaza qilish va iqlim o‘zgarishi oqibatlarini yumshatish, chiqindilarni boshqarish bo‘yicha turli tashabbuslar amalga oshirilmoqda. Shuningdek, insonlarning sog'lom oziq-ovqat va toza suvdan foydalanishini ta'minlashga qaratilgan siyosat va dasturlar mavjud.
O‘zbekiston Markaziy Osiyoning boshqa davlatlari bilan birgalikda iqlim masalalari bo‘yicha kun tartibi bo‘yicha yagona mintaqaviy pozitsiyani e’lon qilib, zamonaviy energiyadan foydalanish va joriy etish, resurslarni tejovchi va kam ta’minlangan resurslardan foydalanish, uglerodli issiqxona gazlarini chiqarish texnologiyalari, shuningdek, biologik xilma-xillikni monitoring qilish va saqlash dasturlari, masalan, Markaziy Osiyo mintaqaviy ekologik markazi (MOMEM) va turli platformalar orqali Orol dengizi mintaqasida barqaror rivojlanishni himoya qilish va qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha o‘zaro manfaatli ikki tomonlama va mintaqaviy hamkorlikni kengaytirishga harakat qilayotgani uchun mintaqaviy hamkorlik ham diqqat markazida.
Mamlakat atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi qator xalqaro konvensiyalarga qo‘shilgan va ularni ratifikatsiya qilgan. O‘zbekiston atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan foydalanish sohasida 12 ta ekologik konvensiya va ularni ishlab chiqish bo‘yicha tegishli protokollarga a’zo.
Respublika tabiiy muhit holatini yaxshilash va barqarorlashtirishga qaratilgan milliy va xalqaro loyihalarni amalga oshirish orqali konvensiyalar bo‘yicha o‘z majburiyatlarini bajaradi.
O‘tgan yil davomida O‘zbekiston ikkita global tadbirga mezbonlik qildi: 2023-yil 13–17-noyabr kunlari bo‘lib o‘tgan Birlashgan Millatlar Tashkilotining Cho'llanishga qarshi kurash to'g'risidagi konvensiyasi (CRIC 21) bajarilishini ko'rib chiqish qo'mitasining 21-sessiyasi va 2024-yil 12–17-fevral kunlari Samarqand shahrida o‘tkazilgan Yovvoyi hayvonlarning ko‘chib yuruvchi turlarini saqlash to‘g‘risidagi konvensiya (CMS COP14) ishtirokchilari konferensiyasining 14-yig‘ilishi.
Ta’kidlash joizki, mahalliy, mintaqaviy va global ekologik muammolarni samarali boshqarish, ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida mintaqaviy hamkorlikni mustahkamlash, shuningdek, ilmiy va intellektual salohiyatni ro‘yobga chiqarishga innovatsion g‘oyalar, amaliyot va texnologiyalarni joriy etish maqsadida Markaziy Osiyo atrof-muhit va iqlim oʻzgarishini o‘rganish universiteti (“Green University”) tashkil qilindi.
Ayni paytda O‘zbekistonda aholining ekologik madaniyatini oshirish bo‘yicha faol ishlar olib borilmoqda. Ta’lim muassasalarida ekologik ta’lim dasturlari joriy etilmoqda, ekologik muammolarga e’tibor qaratishga qaratilgan ommaviy aksiya va tadbirlar tashkil etilmoqda. Bu jarayonda ekologik tashabbus va loyihalarda faol ishtirok etayotgan yoshlarning ishtiroki muhim ahamiyat kasb etmoqda.
O‘zbekiston shahar va tumanlarining barqaror rivojlanishini ta’minlash, ekologik holatini yaxshilash maqsadida turli innovatsion texnologiyalar joriy etilmoqda. Xususan, havo va suv sifatini nazorat qilishning avtomatlashtirilgan tizimlari faol qo‘llanilib, sanoat va qurilishda energiya tejamkor va ekologik toza texnologiyalar joriy qilinmoqda. Bu chora-tadbirlarning barchasi atrof-muhitga salbiy ta’sirni kamaytirish, fuqarolar uchun qulay yashash sharoitlarini yaratishga qaratilgan.
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston barqaror rivojlanish va mamlakatning ekologik holatini yaxshilash yo‘lida dadil qadam tashlamoqda. “Yashil makon” loyihasi va boshqa ekologik tashabbuslarni amalga oshirish nafaqat dolzarb muammolarni hal qilish, balki uzoq muddatli barqaror rivojlanish uchun zamin yaratish imkonini beradi. Xalqaro hamjamiyatni hamkorlikka jalb qilib, ilg‘or texnologiyalar va tajribalarni joriy etgan holda ushbu yo‘nalishni davom ettirish muhim ahamiyatga ega. Ekologik sohani o‘zgartirish, tabiiy resurslarni boshqarish va atrof-muhitni muhofaza qilishga innovatsion yondashuvlarni joriy etish O‘zbekistonning bugungi va kelajak avlodlarining sog‘lom va farovon kelajagini ta’minlaydi.
