Ўзбекистон Президенти Покистон делегациясини қабул қилди

Ўзбекистон Президенти Покистон делегациясини қабул қилди

 05.09.2023

Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 5 сентябрь куни Покистон Ислом Республикаси Қуролли кучлари Қуруқлик қўшинлари қўмондони генерал Асим Мунир бошчилигидаги делегацияни қабул қилди.

Ўзбекистон билан Покистон ўртасидаги кўп қиррали ҳамкорликни янада ривожлантириш ва стратегик шериклик муносабатларини мустаҳкамлаш масалалари муҳокама қилинди.

Учрашув аввалида юқори даражали меҳмон давлатимиз раҳбарига Покистон Президенти Ориф Алвий ва Бош вазир вазифасини бажарувчи Анвар Какарнинг саломи ва энг эзгу тилакларини етказди.

Суҳбатда илгари қабул қилинган “йўл харитаси”га мувофиқ ўзаро савдонинг юқори ўсиш суръатини давом эттириш, инфратузилмавий лойиҳаларни тезлаштириш ҳамда икки мамлакат етакчи корхоналарининг кооперация алоқаларини кучайтириш масалаларига алоҳида эътибор қаратилди.

Минтақавий хавфсизликни таъминлаш юзасидан, шу жумладан Афғонистондаги вазиятнинг ривожланиши нуқтаи назаридан фикр алмашилди.

“Термиз – Мозори-Шариф - Пешовар” темир йўлини барпо этиш лойиҳасини илгари суриш мақсадида амалий саъй-ҳаракатларни мувофиқлаштириш муҳимлиги таъкидланди.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Халқаро ҳунармандчилик фестивали ўтказиш тўғрисида”ги ҳамда “Халқаро кулолчилик форуми ва кулолчилик маҳсулотлари кўргазма-савдосини ўтказиш тўғрисида”ги қарорлари ижросини таъминлаш мақсадида 2023 йил 21-23 сентябрь кунлари Қўқон шаҳрида иккинчи “Халқаро ҳунармандчилик фестивали” ва унга уйғун ҳолда Риштон туманида “Халқаро кулолчилик форуми” ўтказилади.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Халқаро ҳунармандчилик фестивали ўтказиш тўғрисида”ги ҳамда “Халқаро кулолчилик форуми ва кулолчилик маҳсулотлари кўргазма-савдосини ўтказиш тўғрисида”ги қарорлари ижросини таъминлаш мақсадида        2023 йил 21-23 сентябрь кунлари Қўқон шаҳрида иккинчи “Халқаро ҳунармандчилик фестивали” ва унга уйғун ҳолда Риштон туманида “Халқаро кулолчилик форуми” ўтказилади.

         Ўзбекистон Республикаси “Ҳунарманд” уюшмаси томонидан фестиваль ҳақида реклама ролиги тайёрланди, ҳаволалар бириктилмокда:

https://drive.google.com/file/d/1Z2wLLJDTdISLkmpyLK2k2Ze_CnYI7ItH/view?usp=sharing

https://drive.google.com/file/d/1xHtdEoDedIox9xamrpk6Fq5NIJBABjCp/view?usp=sharing

Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Халқаро ҳунармандчилик фестивали ўтказиш тўғрисида”ги ҳамда “Халқаро кулолчилик форуми ва кулолчилик маҳсулотлари кўргазма-савдосини ўтказиш тўғрисида”ги қарорлари ижросини таъминлаш мақсадида        2023 йил 21-23 сентябрь кунлари Қўқон шаҳрида иккинчи “Халқаро ҳунармандчилик фестивали” ва унга уйғун ҳолда Риштон туманида “Халқаро кулолчилик форуми” ўтказилади.

         Ўзбекистон Республикаси “Ҳунарманд” уюшмаси томонидан фестиваль ҳақида реклама ролиги тайёрланди, ҳаволалар бириктилмокда:

https://drive.google.com/file/d/1Z2wLLJDTdISLkmpyLK2k2Ze_CnYI7ItH/view?usp=sharing

https://drive.google.com/file/d/1xHtdEoDedIox9xamrpk6Fq5NIJBABjCp/view?usp=sharing

ДЕЛАТЬ БИЗНЕС В УЗБЕКИСТАНЕ СТАНЕТ ЕЩЕ ПРОЩЕ, ЕЩЕ ВЫГОДНЕЕ

2023-YILNING BIRINCHI YARIM YILLIK NATIJALARI: IT-PARK KO‘RSATKICHLARIhkil etdi.

2023-YILNING BIRINCHI YARIM YILLIK NATIJALARI:
IT-PARK KO‘RSATKICHLARI

O‘zbekiston IT sohasi jadal rivojlanib, yangi marralarga erishmoqda. Mamlakat salohiyati muvaffaqiyatli ishga solinib, xorijiy kompaniyalarni jalb etish uchun tobora ko‘proq imkoniyatlar yaratilmoqda. IT Park Uzbekistan ushbu soha rivojiga o‘zining munosib hissasini qo‘shmoqda. 2023-yilning birinchi yarmidagi maʼlumotlar IT yo‘nalishida ijobiy dinamika kuzatilayotganidan dalolat beradi.

XIZMATLAR EKSPORTI

2023-yil 1-yarim yilligidagi eksport 2022-yilning yillik eksportidan oshib ketdi.

IT Park rezidentlari eksporti hajmi oʻtgan yilning 1-yarim yilligiga nisbatan 2,7 baravarga o‘sib, 145,3 million AQSH dollarini tashkil etdi. Taʼkidlash joizki, 1-yarim yil yakunlari boʻyicha eksport hajmi 2022-yildagi 140.9 million dollarni tashkil etgan yillik eksportdan oshib ketdi. 2023-yilning 1-yarim yilligidagi eksport ulushining 45% AQShga, 14% Buyuk Britaniyaga, 8% Yevropa Ittifoqi mamlakatlariga, 33% Singapur, BAA, Shvetsiya, Kanada, Koreya kabi davlatlarga toʻgʻri keladi.

Yo‘nalishlar bo‘yicha IT-xizmatlar eksporti tuzilmasini tahlil qilganda, rezidentlarning BPO xizmatlarining daromadlari 2022-yilning 1-yarim yilligi bilan solishtirganda yuqori qo‘shimcha qiymatga ega xizmatlarga, xususan, dasturiy ta’minot va o‘yin ishlab chiqish xizmatlariga o‘zgarganligi kuzatilmoqda.

BPO xizmatlari jami eksportdagi ulushining 2022-yilda 63% dan 2023-yilda 20% gacha kamayganini ko‘rish mumkin, ammo o‘yin ishlab chiqarish kabi yo‘nalishlarda eksportning sezilarli o‘sishini hisobga olgan holda, 15,2 million AQSH dollarini tashkil etdi (ushbu ko‘rsatkich 0,9 million AQSH dollaridan 16,7 baravarga o‘sdi). Dasturiy mahsulotlar eksporti 60 million AQSH dollarini (15,7 million dollardan 3,8 baravarga o‘sdi), texnik qo‘llab-quvvatlash xizmatlari esa 10,8 million AQSH dollarini (1,8 million dollardan 6 baravarga o‘sish) tashkil etdi.

Joriy yilning 1-yarim yilligi natijalariga binoan, 2023-yilning yakunigacha IT eksportning umumiy hajmi 300 million AQSH dollarini tashkil etishi kutilmoqda.

XIZMATLAR HAJMI

Rezidentlar tomonidan ko‘rsatilgan xizmatlarning umumiy hajmi 5,4 trillion so‘mni tashkil etdi. 2022-yilning 1-yarim yilligida xizmatlar hajmi 2,2 trln. so‘mni tashkil etib, 2,4 barobarga o‘sish kuzatildi. Eslatib o‘tamiz, 2022-yilning butun davrida ko‘rsatilgan xizmatlar hajmi 5,8 trln. so‘mni tashkil etgan.

REZIDENTLAR SONI

2023-yilning birinchi yarim yillik yakuniga ko'ra, IT Park rezidentlarining umumiy soni 1424 ta kompaniya boʻlib, ulardan 986 tasi Toshkent shahrida, 438 tasi esa respublika hududlarida roʻyxatga olingan. Ulardan 296 tasi taʼlim kompaniyalari hisoblanadi, 213 tasi xorijiy kapital ishtirokidagi kompaniyalarga toʻgʻri keladi. Birinchi yarim yillikda eksportyor IT-Park rezident kompaniyalari soni 442 taga yetdi, bu o‘tgan yilga nisbatan 2,2 barobar ko‘pdir.

Yilning birinchi yarmida 408 ta kompaniya IT Park rezidenti maqomini olgan bo‘lsa, 200 ta kompaniya ushbu maqomdan, 144 ta kompaniya rezident maqomini olishdan mahrum etilgan. IT-Park rezidentlari maqomidan mahrum etilishiga o‘z majburiyatlarini bajarmaganligi sabab bo‘lgan, xususan, 84 ta kompaniya 2022-yil uchun auditorlik xulosasini taqdim etmagan, qolgan 116 nafar IT-park rezidentlari esa 2023-yil uchun choraklik hisobotini taqdim etmagan. Shu bilan birga, IT-Park rezidentlarga nisbatan imtiyozlar qo‘llashni bekor qilish, ularni davlat byudjetiga to‘lash majburiyatlari tiklangan holda chora-tadbirlar ko‘rish maqsadida soliq organlariga ularning ro‘yxati bilan bildirishnoma yuborildi.

TA’LIM KOMPANIYALAR SONI: 296

XORIJIY KAPITAL ISHTIROKIDAGI KOMPANIYALAR SONI: 213

ISH O'RINLARI SONI: 22 140

Bundan tashqari, taqdim etilayotgan imtiyozlar tufayli IT Park rezidentlari tomonidan joriy yilning birinchi yarmida 4100 dan ortiq ish o‘rni yaratildi. Ish bilan ta’minlanganlarning umumiy soni 22 ming 140 nafardan ortiq mutaxassisni tashkil etdi.

KOMPANIYALAR UCHUN IMKONIYATLAR

KORPORATIV SOLIQ – 0%

IJTIMOIY SOLIQ – 0%

DAROMAD SOLIG’I – 7,5%

XIZMATLAR BO‘YICHA QQS – YO‘Q

2023-yilda O‘zbekistonga yangi IT-kompaniyalarni jalb qilish va mavjud IT Park rezidentlarini yangi bozorlarga chiqishda qo‘llab-quvvatlash maqsadida “Zero Risk”, “Local2Global”, “Global Excellence” kabi yangi dasturlar ishga tushirildi.

Dasturlar dastlabki risklarni kamaytirish, xalqaro IT-autsorsing va BPO kompaniyalarini O‘zbekiston bozoriga jalb qilish uchun global maslahatchilar va “siteselector”lar bilan hamkorlik qilish, shuningdek, mamlakatni yangi autsorsing bozori sifatida tanitish hamda mamlakat brendini yuksaltirish imkonini beradi. Mavjud rezident kompaniyalarga eksport bo‘yicha konsultatsiya xizmatlari uchun kompensatsiya, kompaniya mijozlari uchun O‘zbekistonga to‘liq moliyalashtirilgan sayohat, eksport bo‘yicha murabbiylik dasturi taqdim etiladi.

Bundan tashqari, rezident kompaniyalarga o‘z salohiyatini va xalqaro bozorlarga chiqish imkoniyatini kengaytirish maqsadida Yaponiyadagi “JAPAN IT WEEK”, AQSHda “Plug and Play Silicon Valley Summit”, Hindistonda “INDIASOFT 2023”, Buyuk Britaniyada “BETT”, Shotlandiyadagi “CX Outsourcers Forum”, Irlandiyada “Dublin Tech Summit”, Germaniyada O‘zbekiston-Germaniya Biznes Forumi, BAAda “STEP Conference”, Qirg‘izistonda “Central Asia Game Show” (CAGS), Qozog‘istondagi “Digital Almaty” va boshqa ko‘plab tadbirlarda ishtirok etish imkoniyati berildi.

Shuningdek, O‘zbekistonda IT sohasini rivojlantirish bo‘yicha “Amazon Web Services EMEA SARL” (Germaniya), “Google” (AQSh), “ACIR” (Ispaniya), “Enterprise Singapore” (Singapur), “Singapore Business Federation” (Singapur), “Gemx Technologies” (Singapur), “ASPA” (Koreya), “Daegu Technopark” (Koreya, “Science Park of Mongolia” (Mo‘g‘uliston), “Bandung Technopark”(Indoneziya) hamda “Global 500” (Gruziya, AQSH) va “ITC Iran TVTO” (Eron) kabi kompaniya va tashkilotlar bilan hamkorlik yo‘lga qo‘yilgan.

IT-Viza. Eslatib o‘tamiz, 2022-yil 1-apreldan boshlab IT-Park rezidentlari qo‘shimcha imtiyoz va preferensiyalarga ega bo‘ldilar. Mutaxassislar va investorlar, shuningdek, IT Park rezidentlarining xorijiy ta’sischilariga 3 yillik IT-Vizasini olish imkoniyati beriladi:

• IT-Parkning xorijiy ta’sischilarining dividendlaridan olinadigan daromad solig‘i stavkasi 10 foizdan 5 foizgacha pasaytirildi;

• Xorijlik mutaxassislarni O‘zbekiston hududida ishlash huquqi uchun ruxsatnoma olmasdan jalb qilish;

• IT-Park rezidentlari ish/xizmatlarni eksport qilishdan tushgan tushumning bir qismi sifatida o‘zlarining xorijiy ta’sischilari va mutaxassislariga dividendlar va ish haqini debet kartalari bo‘yicha xorijiy valyutada to‘lash huquqiga ega bo‘ldilar;

• IT Park rezidentlari virtual ofis xizmatidan foydalanishlari mumkin, bu esa xodimlarga masofadan turib ishlash imkonini beradi va kompaniyani ofis maydonini ijaraga olishdan ozod qiladi. Bundan tashqari, virtual ofisdan foydalanish kompaniyani yuqori soliq xavfi sifatida tasniflash uchun asos bo‘lmaydi.

Kreditlar. Sifatli IT- taʼlimning asosini yaratish va soha qiziquvchilarga, shuningdek, IT Park rezidenti boʻlgan taʼlim muassasalari bitiruvchilariga uskunalar xarid qilish uchun kreditlar berish imkoniyati taqdim etildi. Qarz mablagʻlari 2 yil muddatga taqdim etilib, uning foizi Yoshlar ishlari Agentligi budjeti hisobidan qoplanadi. Asosiy qarzni qarz oluvchining oʻzi toʻlaydi.

Kreditlarni “One Million Uzbek Coders” platformasidagi kurslarni maksimum ikki oy oldin tamomlaganlik sertifikatiga ega boʻlganlar yoki oxirgi 6 oy davomida IT Park rezidenti hisoblangan tashkilotlarning IT sohadagi oʻquv kurslarini muvaffaqiyatli tamomlaganlik haqidagi sertifikatga ega boʻlganlar olishi mumkin.

Taʼlim. Kompleks chora-tadbirlarning amaldagi isboti oʻlaroq, Prezident Shavkat Mirziyoyevning topshirig‘i hamda Vazirlar Mahkamasining 2022-yil 1-iyundagi 297-sonli (“IT-Park University” raqamli universitetini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi) qaroriga muvofiq mamlakatimizda IT Park University ilk onlayn oliy ta’lim muassasasi tashkil etildi. Yangicha formatdagi oliygoh asoschilari IT Park va “EPAM Systems” kompaniyasi hisoblanadi.

Bundan tashqari, 2022-yilda Oʻzbekistonda “Plug and Play” global innovatsion platformasining texnik markazi ochilgani Oʻzbekiston startap ekotizimlari uchun ajoyib voqea boʻldi.

REJALAR

Yaqin orada, IT Park rezidentlari uchun faoliyat turlarining kengaytirilishi rejalashtirilmoqda, ular qatoriga kreativ iqtisodiyot, kibersport, akseleratorlar kabi yo‘nalishlarda faoliyat yuritayotgan kompaniyalar kiradi. Shuningdek, tashkilot Yaqin Sharq va Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida ham vakolatxonalar ochishni rejalashtirmoqda. Qolaversa, IT Park eng yirik korporatsiyalarning mintaqaviy shtab-kvartiralarini O‘zbekistonga jalb etishni ham reja qilmoqda.

Ўзбекистонда суд ҳокимияти мустақиллигининг конституциявий-ҳуқуқий кафолатлари

Ўзбекистонда суд ҳокимияти мустақиллигининг конституциявий-ҳуқуқий кафолатлари

Ўзбекистонда суд ҳокимиятининг алоҳида мустақил ҳокимият тармоғи сифатида фаолият юритишида унинг мустақиллиги кафолатларининг қонун даражасида белгиланиши муҳим аҳамиятга эгадир. Бинобарин, суд ҳокимияти мустақиллигини таъминловчи нормаларнинг конституцияда белгиланишидан асосий мақсад – фуқароларнинг одил судловга бўлган ҳуқуқини амалда кафолатлаш, жамиятда қонун устуворлиги ва адолатни таъминлашдан иборатдир.

Суд ҳокимиятининг алоҳида ҳокимият тармоғи сифатида асосий қонунда белгиланиши халқаро ҳуқуқ нормаларига ҳам тўлиқ мос бўлиб, муайян давлатни ҳуқуқий-демократик давлат тузумига эга эканлигидан, инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари давлат томонидан кафолатланишидан далолат беради. Зеро, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг суд органлари мустақиллигига оид Асосий принципларида суд ҳокимиятининг мустақиллиги ҳар бир давлатнинг Конституцияси ёки қонунларида мустаҳкамланиши лозимлиги белгилаб қўйилган.

Демак, суд ҳокимияти мустақиллигининг ҳуқуқий кафолатлари деганда конституция, қонунлар ҳамда қонуности ҳужжатларида белгиланган судлар фаолиятини ташкил этиш ва суд ишларини юритишда суд органлари ва судьяларнинг мустақиллигини таъминловчи нормалар тушунилади. Хусусан, суд ҳокимияти мустақиллигининг асосий кафолати, авваламбор, Ўзбекистон Конституциясида мустаҳкамланиб, унда Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимияти қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятдан, сиёсий партиялардан, фуқаролик жамиятининг бошқа институтларидан мустақил ҳолда иш юритиши белгиланган. Конституциянинг ушбу нормаси суд ҳокимиятининг мустақиллиги унинг алоҳида ҳокимият бўғини сифатида мақомга эгалиги, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилувчи махсус ваколатли орган эканлигидан далолат беради.

Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида суд ҳокимиятига оид нормалар алоҳида бобда белгиланган бўлиб, “суд”, “судья” сўзлари 60 дан ортиқ марта қўлланилган. Хусусан, Конституциямизда суд ҳокимияти – алоҳида давлат ҳокимияти органи (11, 98, 130-140-моддалар), фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлари дахлсизлигини таъминловчи кафолат (20-модда), жамиятда адолатни қарор топтирувчи, одил судловни амалга оширувчи махсус орган (27-31-моддалар), инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг кафолати (55-модда) сифатида белгиланган. Мисол учун, Конституциямизнинг 131-моддасида фавқулодда судлар тузилишига йўл қўйилмаслиги тўғрисидаги қоиданинг белгиланганлиги одил судлов фақат Конституцияда белгиланган ваколатли судлар томонидан амалга оширилиши кафолати ҳисобланади. Бу билан суд ҳокимиятининг ҳам институционал, ҳам функционал мустақиллиги кафолатланган.

Суд ҳокимиятининг конституциявий вазифаларидан келиб чиқиб, уни иккита асосий хусусиятини ажратиш мумкин.

Биринчидан, конституциявий бошқарувнинг алоҳида предмети бўлмиш суд ҳокимияти давлат ҳокимиятининг таркибий қисми, унинг алоҳида тармоғи ҳисобланади. Бу эса суд ҳокимияти мустақиллигининг асосий ҳуқуқий кафолатидир.

Жумладан, суд ҳокимиятининг институционал мустақиллиги асослари Конституциянинг 131-моддасида акс эттирилган. Унда суд ҳокимияти муайян тизимга эга эканлиги, судларни ташкил этиш ҳудудийлик (республика, вилоят, туман, шаҳар) ва суд ишларининг тоифасига (конституциявий, фуқаролик, жиноий, маъмурий, иқтисодий, ҳарбий) қараб амалга оширилиши назарда тутилган.

Конституцияда Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди ва Олий судининг ҳуқуқий мақоми, уни ташкил этиш тартиби ва ваколатлари алоҳида белгиланган. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимият ҳужжатларининг Конституцияга мувофиқлиги тўғрисидаги ишларни кўриши (133-модда), Ўзбекистон Республикаси Олий суди эса фуқаролик, жиноий, иқтисодий ва маъмурий суд ишларини юритиш соҳасида суд ҳокимиятининг олий органи ҳисобланиши қайд этилган (134-модда).

Таъкидлаш лозимки, Конституциянинг 132-моддасида Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати томонидан Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши тавсия этган сиёсат ва ҳуқуқ соҳасидаги мутахассислар орасидан, Қорақалпоғистон Республикасининг вакилини қўшган ҳолда сайланиши қайд этилган бўлса, судларни ташкил этиш ва уларнинг фаолият кўрсатиш тартиби қонунда белгиланиши (131-модда) қайд этилган.

Бундан ташқари, Конституцияда суд ҳокимиятининг асосий функцияси ва мутлақ ваколати сифатида унга одил судловни амалга ошириш орқали фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш вазифасининг юклатилганлиги унинг функционал мустақиллигини белгилаб беради.

Бу борада судьяларнинг мустақиллиги ва фақат қонунга бўйсунишлари тўғрисидаги конституциявий принцип муҳим аҳамиятга эга, чунки адолатли суд қарори фақат ҳар томонлама мустақиллиги таъминланган судья томонидан қабул қилиниши мумкин. Шунинг учун Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 136-моддасида судьялар мустақил эканлиги, фақат қонунга бўйсунишлари, судьяларнинг одил судловни амалга ошириш борасидаги фаолиятига бирон-бир тарзда аралашишга йўл қўйилмаслиги ва бундай аралашиш қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлиши каби муҳим нормалар мустаҳкамлаб қўйилган.

Суд ҳокимиятининг мустақиллиги унинг томонидан қабул қилинган қарорларнинг бошқа органлар томонидан қайта кўриб чиқилмаслиги ҳамда мажбурий ижро этилиши билан ҳам кафолатланади. Хусусан, Конституциянинг 134-моддаси иккинчи қисмида Ўзбекистон Республикаси Олий суди томонидан қабул қилинган ҳужжатлар қатъий ва Ўзбекистон Республикасининг барча ҳудудида бажарилиши мажбурийлиги, 138-моддасида эса суд ҳокимиятининг ҳужжатлари барча давлат органлари ва бошқа ташкилотлар, мансабдор шахслар ҳамда фуқаролар учун мажбурийлиги белгилаб қўйилган.

Судлар фаолиятининг судьялар ҳамжамияти томонидан ташкил этилиши, бошқарилиши ва назорат қилиниши суд ҳокимияти мустақиллигини амалда таъминлашнинг асосий кафолатларидан ҳисобланади. Cудьялар манфаатларини ифодаловчи судьялар ҳамжамияти органлари судьялар мустақиллигини таъминловчи муҳим институт ҳисобланади, зеро, судьялар ҳамжамияти ўзининг органлари орқали судларни ташкил этиш ва фаолият юритишига фаол таъсир кўрсатади. Европа Иттифоқи Вазирлар Қўмитасининг СМ Rec(2010)12-сонли тавсиялари ҳамда Европа судьялари Маслаҳат Кенгашининг 10-сонли хулосасида ҳам судьялар ҳамжамияти органларини тузишдан асосий мақсад судлар ва алоҳида судьялар мустақиллигини таъминлаш ва бу орқали суд тизимининг самарали фаолият кўрсатишини рағбатлантириш эканлиги таъкидланган.

Ўзбекистон Республикасида судьялар ҳамжамияти органи сифатида Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши эътироф этилиб, унга суд ҳокимиятининг мустақиллиги конституциявий принципига риоя этилишини таъминлашга кўмаклашувчи конституциявий орган мақоми берилган. Судьялар олий кенгашининг суд ҳокимияти мустақиллигини таъминлашдаги роли унинг фаолиятини мустақил тарзда олиб боришни кафолатлайдиган демократик принциплар асосида ташкил этилганига бевосита боғлиқ. Бунда Судьялар олий кенгаши фаолиятини холис амалга ошириш, унинг аъзолари мустақиллигини таъминлаш бўйича зарур ҳуқуқий кафолатлар қонунда белгиланиши муҳим ҳисобланади. Шу нуқтаи назардан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 135-моддасида Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши судьялар ҳамжамиятининг мустақил органи бўлиб, у судьялар корпусининг шакллантирилишини, суд ҳокимияти мустақиллигининг конституциявий принципига риоя этилишини таъминлаши белгиланди.

Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикасининг 2021 йил 20 сентябрдаги ЎРҚ-717-сон Қонуни билан “Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши тўғрисида”ги Қонунга қўшимчалар киритилиб, унинг мустақиллигини янада мустаҳкамлашга ҳамда фаолиятини такомиллаштиришга қаратилган муҳим нормалар белгиланди. Жумладан, Қонунда Кенгаш таркибига ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар вакилларининг тасдиқланиши мумкинлиги ҳақидаги норма бекор қилинди, Кенгаш тузилмасида Судьялар дахлсизлигини таъминлаш ва коррупциянинг олдини олиш бўйича суд инспекцияси тузилди. Кенгаш зиммасига Кенгаш ҳамда суд тизимининг фаолиятида очиқлик ва шаффофликни таъминлаш бўйича чора-тадбирларни кўриш, раҳбар судьялик лавозимларига кўрсатиш учун муносиб судья кадрларни танлаб олиш, уларни рағбатлантириш ва мукофотлаш масаласи юзасидан ташаббус кўрсатиш, судья лавозимида бўлишнинг энг юқори ёшини узайтириш масаласини ҳал этиш, судьяларга нисбатан хизмат текширувини ўтказиш тартибини белгилаш, Судьялар олий малака ҳайъати қарорлари устидан берилган шикоятларни кўриб чиқиш, судьялар фаолиятини очиқ ва шаффоф электрон рейтинг дастури асосида баҳолаш мезонларини тасдиқлаш каби вазифалар ҳам юклатилди.

Суд органларининг институционал мустақиллиги таъминланганидан қатъи назар, ҳар бир алоҳида ҳолатда ишнинг судда адолатли ва қонуний кўриб чиқилишини таъминлаш учун етарли асос бўла олмайди. Судьялар иш юритувидаги ишлар бўйича тегишли қарорлар чиқаришда шахсий мустақилликка эга бўлмаса, уларнинг одил судловни амалга ошириш ҳуқуқи бузилади. Шунинг учун суд ҳокимияти институционал мустақилликка эга бўлиши, судьялар эса ички ва ташқи жиҳатдан шахсий мустақиллик кафолатларига эга бўлиши муҳим шарт ҳисобланиб, уларнинг мажмуи қонуний ва холис одил судловни таъминлашга асос бўлади.

Судьялар мустақиллигини таъминлаш, авваламбор, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини одил судловни амалга ошириш орқали ҳимоя қилишни кафолатлаш, уларни адолатсиз ва ўзбошимча судловдан муҳофаза қилиш ҳамда одил судлов фаолиятининг қонунийлигини таъминлаш мақсадини кўзлайди. Демак, судьяларнинг мустақиллиги ижтимоий зарурат бўлиб, давлат ва жамият манфаатларига хизмат қилади. Шунга кўра судьяларни ташқи ва ички таъсирлардан ҳимоясини таъминловчи зарур ҳуқуқий кафолатларни белгилаш, судлар фаолиятини қўллаб-қувватлаш, барча органлар ва фуқаролар томонидан ҳурмат қилинишини таъминлаш давлат зиммасидаги муҳим вазифа ҳисобланади. Бундай кафолатлар судьяларни лавозимга тайинлаш, бошқа судга ўтказиш, судьялик лавозимида бўлиш, дахлсизлик, жавобгарликка тортиш, лавозимидан озод этиш, рағбатлантириш бўйича махсус тартибларнинг амал қилишини назарда тутади.

Хусусан, Ўзбекистон Конституциясининг 136-моддасида судьялар мустақиллигининг асосий кафолатлари белгиланган бўлиб, унга кўра судьялар фақат Конституция ва қонунга бўйсунишлари, уларнинг одил судловни амалга оширишга доир фаолиятига ҳар қандай тарзда аралашишга йўл қўйилмаслиги ва бундай аралашиш қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлиши, судьялар муайян ишлар бўйича ҳисобдор бўлмасиги, судьялар дахлсиз эканлиги, давлат судьянинг ва унинг оила аъзоларининг хавфсизлигини таъминлаши, судьяни муайян ишнинг муҳокамасидан четлаштиришга, унинг ваколатларини бекор қилишга ёки тўхтатиб туришга, бошқа лавозимга ўтказишга фақат қонунда белгиланган тартибда ва асосларга кўра йўл қўйилиши, суднинг қайта ташкил этилиши ёки тугатилиши судьяни лавозимидан озод этиш учун асос бўлиб хизмат қилиши мумкин эмаслиги қайд этилган.

Бундан ташқари, “Судлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Қонунига кўра судьялар мустақиллиги лавозимга сайлаш (тайинлаш) ва ундан озод қилиш, дахлсизлик, одил судловни амалга оширишдаги қатъий таомил, судьялар маслаҳатининг сир тутилиши ва уни ошкор қилишни талаб этишнинг тақиқланиши, судга ҳурматсизлик ёки суд ишларига аралашганлик, судьялар дахлсизлигини бузганлик учун жавобгарлик, судьяга давлат ҳисобидан муносиб моддий ва ижтимоий таъминот бериш орқали таъминланади.

Суд ҳокимияти мустақиллигини таъминловчи омиллардан яна бири – бу молиявий мустақиллик бўлиб, моддий-техник жиҳатдан таъминланганлик судлар фаолиятига ташқи таъсирни камайтириш, одил судловни холис амалга ошириш, суд тизимида коррупциянинг олдини олиш, малакали ва билимли судьялар корпусини шакллантириш, суд ҳокимияти нуфузини ошириш, аҳолининг судларга бўлган ишончини мустаҳкамлашда муҳим ўрин эгаллайди. Шу нуқтаи назардан суд ҳокимиятининг молиявий мустақиллиги ўз эҳтиёжлари учун етарли пул маблағларига эга бўлиш, улардан мустақил фойдаланиш, судьялар мақомига муносиб бўлган моддий-техник ва ижтимоий таъминлашни, шунингдек ушбу кафолатларни қонунда белгилашни назарда тутади. Суд органлари мустақиллигининг асосий принципларини самарали амалга ошириш Тартибида ҳам давлатларга суд тизимининг самарали ишлаши учун тегишли ресурсларни ажратиш, зарур техник ходимлар ва жиҳозлар билан таъминлаш, судьяларни тегишли шахсий хавфсизлик, иш ҳақи, тўловлар билан таъминлаш мажбурияти юкланган.

Шу боис, Ўзбекистон Конституциясида суд ҳокимияти молиявий мустақиллигининг зарур ҳуқуқий асосларининг белгилангани ушбу соҳада судлар мустақиллигини ҳуқуқий жиҳатдан кафолатланишига замин яратади. Хусусан, Ўзбекистон Конституциясининг 140-моддасига мувофиқ судларнинг фаолиятини молиялаштириш фақат Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджетидан амалга оширилади ҳамда у одил судловни тўлиқ ва мустақил амалга ошириш имкониятини таъминлаши керак.

Хулоса ўрнида таъкидлаш мумкинки, Ўзбекистон Республикаси Конституциясида назарда тутилган ўзбек давлатчилигини ташкил этишнинг ўзига хос хусусияти суд ҳокимияти мустақиллигининг асосий пойдевори ҳисобланади. Зеро, Конституцияда суд ҳокимияти мустақиллигини таъминловчи зарур кафолатларнинг белгиланиши суд органларининг бошқа давлат органларидан холи ва мустақил фаолият юритишини, одил судловнинг қонуний ва адолатли амалга оширилишини кафолатлайди.

Дилшод Арипов,

Ўзбекистон Республикаси Олий суди ҳузуридаги
Судялар Олий мактаби директорининг илмий ва
ахборот-таҳлил ишлари бўйича маслаҳатчиси

Ишбилармонлик муҳити кўрсаткичи сезиларли ўсишни кўрсатди ва 2023 йил март ойидан бошлаб энг максимал кўрсаткични янгилади” мавзусидаги аналитик мақола ўзбек, рус ва инглиз тилларда

ИТИМ: Ишбилармонлик муҳити кўрсаткичи сезиларли ўсишни кўрсатди ва 2023 йил март ойидан бошлаб энг максимал кўрсаткични янгилади

Июль ойида ишбилармонлик муҳитининг жамланган кўрсаткичи июнь ойидаги 57 пунктга нисбатан 65 пунктни ташкил этди. Қишлоқ хўжалиги ва хизмат кўрсатиш соҳасидаги вазият яхшиланишда давом етди ва компания баҳоси йил бошидан бери енг юқори даражага етди. Жорий талаб сметалари барқарорликни намойиш етиб, ижобий зонада қолди. Бизнеснинг нарх тахминлари бироз камайди.

Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази томонидан ўтказилган сўров натижаларига кўра, июль ойида Ўзбекистонда ишбилармонлик муҳитининг ҳолати сезиларли даражада яхшиланди.

Июль ойида ишбилармонлик муҳитининг жамланган кўрсаткичи ўтган ойга нисбатан 8 пунктга кўтарилиб, 65 пунктни ташкил этди, ўтган йилга нисбатан ўсиш 12 пунктни ташкил этди, бу мамлакатдаги ишбилармонлик муҳитининг ҳолатини ижобий деб баҳолайди.

Ишбилармонлик муҳити кўрсаткичлари динамикаси

Хулоса индикаторнинг ўсишига қишлоқ хўжалиги секторидаги ижобий динамика сезиларли таъсир кўрсатди, бунда ўсиш 15 пункт (55 пунктдан 70 пунктгача) ва хизмат кўрсатиш соҳасида — 7 пункт (60 пунктдан 67 пунктгача) ташкил этди. Саноат (54 пунктдан 58 пунктгача) ва қурилиш (61 пунктдан 64 пунктгача) соҳасида бироз камроқ сезиларли ўсиш қайд этилди.

Бизнеснинг жорий ҳолатини баҳолаш июль ойида бирданига 10 пунктга ошди ва 52 пунктни ташкил этди, бу қишлоқ хўжалиги (47 пунктдан 59 пунктгача) ва хизматлар (43 пунктдан учун 55 пунктгача) соҳасида сезиларли яхшиланиш билан изоҳланади.

Шундай қилиб, "бизнеснинг ҳозирги ҳолати ёмонлашди" деган салбий баҳоларнинг улуши тахминан 3%га (12 %дан 9%гача) камайди ва ўз бизнесининг ижобий ҳолатини "яхши" деб қайд этган респондентларнинг улуши 46% даражасида ўзгаришсиз қолди.

Июнь-июль ойларида ўз ходимлари сонини оширган корхоналар улуши 5%га камайди ва 19%ни ташкил этди. Товарлари/хизматларига бўлган талабнинг ўсишини қайд этган корхоналар сони 3%га (45 дан 42%гача) камайди.

Ривожланиш истиқболлари бўйича бизнес оптимизми яхшиланди

Келгуси 3 ойда ривожланиш истиқболлари бўйича бизнеснинг тахминлари ўтган йилги 69 баллга нисбатан 5 пунктга кўпайиб, 79 пунктни ташкил этди. Энг катта оптимизм қишлоқ хўжалигида қайд этилди - бирданига 18 пунктга (63 дан 81 баллгача) ошди.

Шундай қилиб, келгуси 3 ой ичида бизнеснинг умумий ҳолати яхшиланишини кутаётган компанияларнинг ижобий баҳолари сони деярли ўзгармаганлиги ва 73%дан юқори даражада сақланиб қолганлиги аниқланди. Талабни баҳолаш барқарорликни кўрсатди, Ўзбекистон компанияларининг 71%и ижобий динамикани қайд этди. Ходимлари сонини кўпайтиришни режалаштирган корхоналар эса 12%га (68%дан 56%гача) сезиларли даражада камайди.

Сўров натижаларига кўра, кейинги 3 ой ичида ўз товар/хизматлари нархининг ошишини кутаётган тадбиркорларнинг улуши 2%га камайди.

Умуман олганда, жорий вазиятнинг қийматлари ва июль ойидаги кутилмалар ўртасидаги боғлиқлик иқтисодий ривожланишнинг ижобий тенденцияси кейинги 3 ойда ҳам давом этишини англатади.

Кўрсаткичларни яхшилаш омили сифатида бизнес юритишдаги тўсиқларни камайтириш.

Агар май ойида тўсиқларга дуч келган тадбиркорлар сони 46%ни ташкил этган бўлса, июнь ва июль ойларида бу кўрсаткич 42%ни ташкил этди.

Шундай қилиб, молиялаштиришга киришда қийинчиликларни қайд этган респондентларнинг улуши 5%га (15%дан 10%гача) камайди ва 4%га юқори солиқ ставкалари ва солиқ маъмуриятчилигига нисбатан салбий баҳолар мос равишда 9%гача камайди.

Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази ҳар ойда ишбилармонлик муҳити, хизматлар ва тадбиркорлик фаоллигини ўрганиш натижалари бўйича бир қатор ахборот-таҳлилий материалларни нашр этади. Сўровлар ва ҳудудлар фаолиятини мониторинг қилиш асосида хўжалик юритувчи субъектлар ҳолатини қисқа муддатли сифатли баҳолаш амалга оширилади. 2023 йилдан бошлаб Ўзбекистондаги ишбилармонлик муҳити кўрсаткичлари тўғрисидаги маълумотлар вақти-вақти билан Trading Economics ахборот порталида эълон қилинади.

ЦЭИР: Индикатор бизнес-климата в Узбекистане показал заметный рост, обновив максимум за период с марта 2023 года

Сводный индикатор деловой среды в июле составил 65 пункта против 57 в июне. Продолжилось улучшение ситуации в сфере сельского хозяйства и услуг, оценки компаний достигли максимального уровня с начала года. Текущие оценки спроса остались в позитивной зоне, демонстрируя стабильность. Ценовые ожидания бизнеса немного снизились.

Индикатор бизнес-климата в июле в Узбекистане оценивается положительно, что показали результаты опроса предпринимателей, проведенного Центром экономических исследований и реформ (ЦЭИР).

По итогам проведенного ЦЭИР опроса, в июле сводный индикатор бизнес-климата повысился по сравнению с предыдущим месяцем на 8 пунктов до 65, относительно прошлого года рост составил 12 пунктов, что оценивает состояние бизнес-климата в стране как положительное.

Динамика индикатора бизнес-климата

На рост сводного индикатора значительное влияние оказала положительная динамика в секторе сельского хозяйства, где рост составил 15 пунктов (с 55 до 70 пункта) и сфере услуг — 7 пунктов (с 60 до 67 пункта) Чуть менее заметный рост отмечен в промышленности (с 54 до 58 пункта) и строительстве (с 61 до 64 пункта).

Все индикаторы текущего состояния бизнеса показали рост.

Оценки текущего состояния бизнеса в июле повысились сразу на 10 пунктов и составили 52, что объясняется заметным улучшением в сфере сельского хозяйства (с 47 до 59 пункта) и услуг (с 43 до 55 пункта).

Так, доля негативных оценок «текущее состояние бизнеса ухудшилось» сократилась примерно на 3% (с 12 до 9%), а доля респондентов, отметивших положительное состояние своего бизнеса как «хорошее» осталась без изменений на уровне 46%.

С июня по июль доля предприятий, которая увеличила количество своих работников, сократилась на 5% и составила 19%. На 3% (с 45 до 42%) стало меньше предприятий, отметивших рост спроса на их товары/услуги.

Оптимизм бизнеса касательно перспектив развития улучшился.

Оценки ожиданий бизнеса касательно перспектив развития в ближайшие 3 месяца повысились на 5 пунктов до 79, против прошлогодних 69 пунктов. Наибольший оптимизм отмечен в секторе сельского хозяйства — сразу на 18 пунктов (с 63 до 81 пункта).

Так было выявлено, что количество благоприятных оценок компаний, ожидающих улучшения общего состояния бизнеса в ближайшие 3 месяца практически, не изменилось и осталось на достаточно высоком уровне, превысив 73%. Оценки спроса показали стабильность, о положительной динамике сообщили 71% узбекских компаний. А предприятий, которые планируют увеличить число работников стало заметно меньше на 12% (с 68 до 56%).

Согласно данным опроса, доля предпринимателей ожидающих повышения цен на их товары/услуги в ближайшие 3 месяца сократилась на 2%.

В целом, взаимоотношение значений текущей ситуации и ожиданий в июле означает, что положительная тенденция в развитии экономики сохранится в ближайшие 3 месяца.

Сокращение препятствий в ведении бизнеса, как фактор улучшения в индикаторах.

Если в мае число предпринимателей, которые сталкивались с барьерами составило 46%, то в июне и июле — 42%.

Так, доля респондентов, которые отметили трудности в доступе к финансированию снизилась на 5% (с 15 до 10%) и на 4% стало меньше негативных оценок касательно высоких налоговых ставок и налогового администрирования до 9% соответственно.

Напомним, что начиная с 2023 года информация об индикаторах бизнес-климата в Узбекистане публикуется на информационном портале Trading Economics

CERR: The business climate indicator showed a noticeable increase, updating the maximum for the period from March 2023

The composite indicator of the business environment in July was 65 points against 57 in June. The situation in the field of agriculture and services continued to improve, and company valuations reached the highest level since the beginning of the year. Current demand estimates remained in the positive zone, demonstrating stability. Business price expectations have decreased slightly.

The state of the business climate in Uzbekistan improved markedly in July, according to the results of the CERR survey.

In July, the consolidated business climate indicator increased by 8 points compared to the previous month to 65, compared to last year, the growth was 12 points, which assesses the state of the business climate in the country as positive.

Dynamics of the business climate indicator

The growth of the consolidated indicator was significantly influenced by the positive dynamics in the agriculture sector, where the growth was 15 points (from 55 to 70 p.) and the service sector — 7 points (from 60 to 67 p.). Slightly less noticeable growth was noted in industry (from 54 to 58 p.) and construction (from 61 to 64 p.).

All indicators of the current state of the business showed growth

Estimates of the current state of business in July immediately increased by 10 points and amounted to 52, which is explained by a noticeable improvement in agriculture (from 47 to 59 p.) and services (from 43 to 55 p.).

The share of negative assessments of "the current state of business has deteriorated" decreased by about 3% (from 12 to 9%), and the share of respondents who noted the positive state of their business as "good" remained unchanged at 46%.

From June to July, the share of enterprises that increased the number of their employees decreased by 5% and amounted to 19%. By 3% (from 45 to 42%) there were fewer enterprises that noted an increase in demand for their goods/services.

Business optimism regarding development prospects has improved

Estimates of business expectations regarding the prospects for development in the next 3 months increased by 5 points to 79, against last year's 69 points. The greatest optimism was noted in the agricultural sector by 18 points at once (from 63 to 81 points).

It was detected that the number of favorable assessments of companies expecting an improvement in the general state of business in the next 3 months practically did not change and remained at a fairly high level, exceeding 73%. Estimates of demand showed stability, 71% of Uzbek companies reported positive dynamics. And the number of enterprises that plan to increase the number of employees has become noticeably less by 12% (from 68 to 56%).

According to the survey, the share of entrepreneurs expecting an increase in prices for their goods/services in the next 3 months decreased by 2%.

In general, the relationship between the values of the current situation and expectations in July means that the positive trend in economic development will continue in the next 3 months.

Reduction of obstacles in doing business as a factor of improvement in indicators

If in May the number of entrepreneurs who faced barriers was 46%, then in June and July it was 42%.

So, the share of respondents who noted difficulties in accessing finance decreased by 5% (from 15 to 10%) and by 4% there were fewer negative assessments regarding high tax rates and tax administration to 9%, respectively.

The Center for Economic Research and Reforms (CERR) publishes monthly a series of information and analytical materials based on the results of a survey of the business climate of the real sector and the service sector and monitoring of business activity in the regions. Short-term qualitative assessments of the state of the business are conducted on the basis of surveys. Since January 2023, the Business Climate Index of Uzbekistan is periodically being published on the international economic portal Trading Econ

“Международный Фонд спасения Арала как платформа для устойчивого развития Центральной Азии” сарлавҳали таҳлилий мақоласи

Мирзиёев, Рахмон, Бердымухамедов отметили важность перевозок к портам Персидского залива Опубликовано 4 августа 2023 19:12

Нафас Шодмоновнинг “Беҳбудийнинг васияти” сарлавҳали публицистик мақоласи ўзбек тилида

Беҳбудийнинг васияти

Туркистон халқларининг ҳуррияти ва тараққийсига борини сафарбар қилиб, миллатларнинг устози ва пешвосига айланган, фидойилик намунасини кўрсатган буюк маърифатпарвар Маҳмудхўжа Беҳбудий учун қайғурган зиёлилар унинг қақшаб турган сиймосини ва қилган ўтли нидосини бир кичик “Васиятнома” орқали намоён этмоққа ҳаракат қилди.

“Васиятнома” уни кўрган кишидан эшитилганига кўра, 1922 йил бошида жадидчилик фаолларидан бири Ҳожи Муин Шукрулло томонидан эълон қилинган. Мақолада мазкур кичиккина “Васиятнома”нинг асл нусхаси йўқолиб кетгани сўзланади. Шунча вақт у топилмадими, энди уни топмоқдан умид йўқ. Васиятнинг моҳияти нима экани маълум. У умрнинг вақтинчалик эканини англаган киши ортида қолаётганларга ўз орзу-армонларидан ташқари, ворислар учун энг муҳим деб билганларини қаттиқ уқтиришдир. Шунинг учун “Васиятнома” бизга керак ва уни тикламоқ бурчимиздир. “Доноларнинг тириклигида айтган сўзларининг ярми васият” деган нақлга амал қилиб, маънавиятимизнинг улуғ намояндаси мероси билан танишиш асл “Васиятнома”ни бизга тақдим қилади.

Бунинг учун Маҳмудхўжа Беҳбудий “Танланган асарлар”идан жой олган мақолаларни синчиклаб ўқишнинг ўзи кифоя қилади. Китобга 1906–1918 йиллар оралиғида ёзилган мақолалар кирган, улар 23 та. Диққат қаратилса, уларни Беҳбудий ўттиз ёшдан кейин, яъни атроф-оламни англаб олган, маълум даражада тажрибага эга бўлган даврида ёзган. Шунинг учун ҳам, улардан васиятлар излаш ўринлидир.

“Ҳақ олинур, берилмас!”

Беҳбудий ҳаёти мамлакатда ижтимоий-сиёсий кескин ўзгаришлар даврига тўғри келди. У умри давомида уч сиёсий босқични кўрди. Шунинг учун ундан бир хилликни талаб қилиш мумкин эмас. Зеро, дастлаб чоризм сиёсати ва ижтимоий муҳитида яшаб, унда Туркистон мусулмонларининг аҳволини ўз ҳаёти, турмушида тўла ҳис қилган, бошидан кечирганларига кўра ҳамда Русияда ҳаракатда бўлган сиёсий кучларнинг туб моҳиятини чуқур ўрганган Беҳбудий пайдо бўлса, сўнг Туркистон мухторияти, ундан сўнг эса ўзи аввал рад этган шўро шароитида миллат тақдирини ҳалокатдан асраб қолиш йўлларини ахтарган зот гавдаланади. Чоризм ҳақида сўзлар экан, Беҳбудий “Ҳозирги Русия давлати тариқи ҳукмронлиги (сиёсий тузуми) ноқис эканлигига ҳар бир хабарлик киши иқрордир”, деб ёзади “Хайру-л-умури авсатуҳо” (“Ишларнинг ўртачаси яхшидир” – ҳадис) номли мақоласида. Бу ноқисликнинг сабаби мамлакатда майдонга чиққан ҳар хил сиёсий фирқа – партияларга бўлинган халқни идора қилишда “иродаи мустақила” – самодержавия, император иродасининг устуворлиги ва унинг имзоси “закун” саналиб, жорий қилинишида эди.

Маҳмудхўжа Туркистон мухториятини зўр мамнуният билан қарши олди. Лекин у мухториятнинг нечоғли заиф, кучли душманлари уни бўғиб ташлашга қодиру ҳозир эканини яхши билар эди. Шунинг учун уни фақат ерли халқларнинг бирлашмоқлари орқалигина сақлаб қолиниши мумкинлигини жон-жаҳди билан тушунтиришга, уқтиришга ҳаракат қилди. “Қозоқ қардошларимизға очиқ хат”, “Муҳтарам самарқандийларға холисона арз” мақолаларида бу яққол кўринади.

“Бовурлар! Билингки, ҳозирда Туркистондаги барча халқлар учун мухторият эълон қилинди ва сиз билингки, ҳақ олинур, берилмас. Инчунин, мухторият-да олинур, берилмас... Биз бўшлик қилсак ва Туркистондаги халқлар бирлашиб, мухторият йўлига саъй қилмасак, албатта, ҳозирги қоғоз устидаги мухториятимизни ҳам йўқ қилурлар...” Сўзларининг таъсирини ошириш учун муаллиф “Қуръон” сўзлари билан мақолани тугатади: “Аллоҳнинг ипига бирлашингиз ва тарқалиб кетмангиз!”

Ҳолатни таҳлил қилиб, яхши тушуниб турган Беҳбудий “қоғоз устидаги” мухториятни йўқ қилувчи иллат миллий бирлик ва аҳилликнинг йўқлиги, амалдорларнинг нафсоният ва ғурур ҳавосига берилиши эканидан огоҳлантиради, истиқлолни амалиётга айлантириш учун турли табақаларнинг иттифоқ тузиб, унга хизмат қилиши лозимлигини таъкидлайди. Жумладан, самарқандликларга қарата шундай дейди: “Эй ҳазрати уламо! Эй тужжор, аҳли касаба ва ағниё! Эй, ғайратлик ёшлар! Нифоқ ва бир-бирига душманликни ташлангиз. Худо ҳақи, арвоҳи анбиё ҳурмати ва бу кунларда қорнини тўйғазолмайтургон етим ва бевалар ҳақи, бир-бирингиз ила иттифоқ этуб, жамиятлар барпо қилуб, холиқ Худонинг нафъиға, дин ва миллат йўлига хизмат этингиз. Миллат ва халқ сиздан хизмат ва яхшилик талаб этадур, нафсоният ва ғурур эмас”.

Юқоридаги сўзларда 42–43 ёшли зиёлининг жамиятнинг нуфузли уламолари – дин раҳнамолари, катта мулкдорлар табақасига қарата мардона даъвати ундаги катта жасоратни, журъатни кўрсатади.

Улуғ маърифатпарвар қўлдан берилган озодлик оқибатида халқ юз йиллар асирлик домида қолиб, ўз қадр-қимматини, жуда кўп моддий ва маънавий зарарлар кўриб, кейин кетишидан надомат чекади: “Азиз ҳамшаҳарларимға, мўътабар аҳли ватаним, ҳаммангиз бир бўлуб, халқ ва диннинг ривожи учун бирлашуб, орадаги нафратларни ташлаб, Худонинг берган ҳуррият неъматидан нафъланмоқ ҳаракатида бўлмоқ керак ва алъон (ҳозирги ҳолатда) бизнинг ҳаракатсизлигимиз ҳурриятни кеткуруб, яна бошқаларга бизни асирлик даражасига тушурур ва юз йиллар ила кейин кетармиз. Бизнинг авлодимиз ҳамда халқи олам бизга раҳмат ўрниға лаънат ўқурлар”.

Беҳбудий бу сўзларини ҳукман тўғри сўзлар дейди. Бу сўзлари учун баъзи ёшлар ҳам, қарилар ҳам ранжиши мумкинлигини айтади. Бироқ “тўғрини айтмагунча, ишлар тўғриланмас”.

Аллома умрининг охирги тахминан икки йили илк шўро даврига тўғри келади. Унинг хорижий тилларни билиши, кенг мушоҳада ва кўп билим эгаси экани шўроларнинг турли жабҳаларда бошлаган “инқилобий” ишларига жалб этилишига сабаб бўлди. У ҳатто Эрон ва Афғонистон давлатларига консул қилиб юборишгача таклиф қилинган. Бироқ Беҳбудий ўз соғлиги ёмонлигини баён қилиб бош тортади. Лекин мамлакатда туркистонийларнинг ўз мақомига, секин-аста ўз давлатига эга бўлиши учун ҳаракат қилиш, давлат ишларида кўпроқ иштирок этиш лозимлигини тинмай уқтиради. “Охиринда маа-т-таассуф (афсус билан) иқрор этаманки, — деб ёзади у, — сиёсий, илмий, маиший ва аскарий йўлларда замон биздан кўп ишлар талаб этадур... Аммо бизда ишлайтурғон одам оз ва бори ҳам ишламайдур ва ёинки эгри кетадур. Бу фурсатлар ўтганларидек ўтиб кетар. Сўнгра пушаймонликдин бошқа қўлда бир нарса қолмас...”

Миллий давлатчилик учун миллий кадрлар

Маърифатли жамиятнинг муҳим жиҳатларидан бири малакали кадрларга эга бўлишдир. Кадрлар танқислиги ёки умуман йўқлигининг ўзи мамлакат салоҳиятининг пастлигидан далолат. Хонликлар даврида бошланган иқтисодий, ижтимоий ва ҳарбий соҳалардаги таназзул сабаб Ўрта Осиёда ХХ асрнинг бошига келиб ҳам жуда кўп соҳаларда замонавий кадрлар йўқ ҳисоби эди. Лекин бу дегани мусулмон халқларининг, жумладан, туркистонликларнинг азалий жаҳолатидан далолат эмас. “Тарихдан бехабар баъзи кишилар ва ёинки душманлар мусулмонларни аввалдан охирғача нодон, ваҳший кўрсатурлар. Мусулмонлар дунёда ҳеч нима ихтиро қилмади... дерларки, ул ғалатдур”, деб ёзади Маҳмудхўжа. Узоқ аждодларнинг илмда дунёни лол қилиб кўрсатган нашъу намолари маълум. Улар “ушбу кунги ихтиролар учун асбоб (асослар) ҳозирлаб қўйди”лар. Аммо халқимиз кейинги асрларда “ихтирои башар”дан четда қолгани ҳақиқат эса-да, маърифат билан уйғонмоқ мамлакат қаддини тиклашни таъминлайди. “Ҳозир фаранглар навбатидур, – деб давом этади Беҳбудий. – Бир замон келурки, навбат бошқаларга тегар, бул дунёнинг одатидур”. Бу ерда “бошқаларга” дейилганда эҳтимолий “бизга” мазмуни бор.

Ўн тўққизинчи юз йиллик ўрталарида ҳам Ўрта Осиё халқлари дунёдан узилиб қолган, бошқа давлатлар билан муомала ва муносабати йўқ эди. Бундай шароитда чоризм истилосидан сўнг ерли халқлардан уларнинг манфаатларини қонунлар асосида ҳимоя қилувчи кадрлар жуда зарур эди. “Давлат думаси нари турсин, судга ва расмий маҳкамаларга кириб, бизни мудофаа қиладурған кишимиз йўқ. Бошимиз оғриса дўқтирга борамиз, аммо дардимизни айтмоқға тил йўқ. Ўзимиздин дўқтир йўқ”. Яна бир ўринда: “Иморат қилмоқчи бўлсак, плон-лойиҳаси лозимки, инжинерга муҳтож бўлармиз. Аммо биз ҳануз “муҳандис” исмини билмаймиз”, деб ёзади Беҳбудий. Шунингдек, у Туркистон меваси, донаси, тоши, тупроғи, шоҳи, адрас, беқасам, алоча кабилари ҳам Европа бозорларида ўзга эллар даллоллари томонидан арзон олиб кетилиб, бир неча баробар қимматга сотилаётганидан, бундай ишни қилиш учун бизнинг тил биладиган, соҳа илмидан хабардор замонавий савдо кишиларининг йўқлигидан зорланади. Ҳатто, тожир ва бойларнинг илми тижорат, ҳисоб-бухгалтерлик биладиган бир одамлари йўқлигини қандай баҳолаш мумкин эди?

1913 йилда ёзилган “Эҳтиёжи миллат” мақоласида 30 йил бурун Самарқанднинг биргина Ёмини маҳалласида 300 алочабоф ишчи бўлгани, айни замонда улардан 30 нафари қолгани ва яна ўн йилдан кейин улар тугаб кетиши хавфи борлиги таъкидланади. Буларнинг ҳаммасига сабаб маърифат, маорифнинг йўқлиги, билимсизлик эди. “Бу кетишнинг охири ямондур, ўқумоқ, ўқутмоқ керакдур. Болаларга оталардан илми диний ва илми замоний мерос қолсун”, дейди муаллиф.

Беҳбудий бу муаммоларни ечиш учун ёшларни аввал замонавий мактабларда сўнг Россия дорулфунунларида ўқитиш ғоясини илгари суради. Бизда, ҳатто, оддий дорулмуаллимин (ўқитувчилар институти) ҳам йўқлиги, уларни бир эмас, кўпини очиш лозимлигини давр зиёли олимлари ва мулкдорлари олдидаги вазифа сифатида белгилаб беради.

Бизнингча, бу васиятлар бизнинг Янги Ўзбекистон шароитига келибгина давлат томонидан бир қадар адо этилмоқда. Мактаб таълими ишлари ислоҳ этилмоқда, Президент мактаблари, ижод ва илмга йўналтирилган махсус мактаблар жорий этилиши кенг кўламда йўлга қўйилди. Айниқса, олий таълим муассасаларининг сони ва қамрови ортиши, хусусан, хорижий мамлакатлар олий таълим муассасаларининг филиаллари очилиши, қўшма таълимлар, шунингдек, нодавлат университетлар очилишига йўл берилиши замонавий кадрлар тарбияланишида муҳим аҳамият касб этади. Президентимиз томонидан ҳар йили иқтидорли ёшларнинг 500 нафарини чет эллардаги нуфузли университетларда таълим олишлари учун шароит ва маблағ ажратилаётгани миллий, маҳаллий замонавий, юксак малакали кадрлар тайёрланишида янги саҳифа очиши шубҳасиз. Бу ишлар халқимизнинг асрий орзулари, Беҳбудийдек маърифатпарварлар армонларининг рўёбга чиқиши далилидир.

Усули жадидия мактаблари

Бугун замонавий ўзбек маорифи, педагогикасининг асосчиси кимлиги ҳақида ўйланса, бунинг жавоби Маҳмудхўжа Беҳбудий дейилса, адолатдан бўлади. Унинг “Китобату-л-атфол”, “Китоби мунтахаби жуғрофияи умумий” каби дарсликлари ўз даври таълимида қанчалик аҳамият касб этган бўлса, “Падаркуш” драмаси ва мақолалари тарбиявий характери билан педагогика фани шаклланишига ундан ҳам кўпроқ хизмат қилди, дея оламиз.

Шу ўринда таъкидлаш лозимки, Беҳбудийнинг педагоглик фаолияти умумий жадидчилик ҳаракатининг бир қисми бўлиб, Европада кечаётган жамиятни модернизация қилиш, замонавийлаштиришнинг шарқона кўринишидан иборат эди. Шунинг учун ҳам мактаблар ислоҳоти ва мамлакат тараққиёти масаласи унинг чиқишларида уйғун олиб борилади. “Бошқа миллатларга қаралса, кўрилурки, мунтазам мактаблари бор ва аввал мактабда диний илм устида дунёвий илм ва фанлар ҳам ўқилур. Чунки “дунёда турмоқ учун дунёвий фан ва илм лозимдур. Замона илми ва фанидан бебаҳра миллат бошқа миллатларга поймол бўлур”.

Яна бир ўринда у дейди: “Миллатлар тараққийиға бир неча сабаблар бўлуб, туб сабаби уламо ва ағниёнинг ҳамият ва ғайратларидур”. Бу ерда ҳамиятли илм аҳли замонавий билимларни ўзлаштириб, уни ёшларга етказиши, ғайратли мулк эгалари эса уларни, умуман, таълимни қўллаб-қувватлаши билан тараққиётга эришилиши ҳақида гап бормоқда.

Жадид мактабларининг моҳияти Беҳбудий томонидан қисқа ва лўнда қилиб шундай талқин қилинади: “... Замона ҳар куни янгилашур. Янги илм ва янги фикрлар ва фунуни замонияни дарбар (ўзида сақлаган, ташувчи) қилган одамларни талаб қилур”. Бинобарин, ана шундай одамларни ўқитиб, тарбиялаб етиштириш жадид мактабларининг мақсади бўлган. Лекин “жоҳилона таассублик”ка берилган, қадимчилар ҳисобланган кишилар бу мақсад моҳиятини тушунмас, жиддий қаршиликлар қилар эдилар. Уларга қарши Беҳбудий бир оғиз сўз билан “Келар замон учун ҳозирланайлук, ўтган замон учун эмас”, дея жавоб беради.

Беҳбудийнинг Туркия, Миср, Қрим, Кавказ, Қозон, Россия, Юнонистон, Болгария, Австрия, Германия, Украина, Саудия, Сурия ва бошқа бир қатор юртларда бўлиб, улардаги ҳамда Исмоилбек Ғаспирали каби жадидчилик асосчиларидан таълим ҳақидаги маълумотлар олгани мактаблар ислоҳоти борасидаги қарашларини мукаммаллаштирди. Таълимда илғор мамлакатларнинг ижтимоий, иқтисодий ва ҳарбий соҳаларда ҳам пешқадамлигига ҳавас билан қаради. Туркистон ҳам ана шундай давлатлар қаторида бўлишини орзу қилди. 1914 йилда “Ойина” журналида босилган “Муҳтарам ёшларга мурожаат”ида надомат билан шундай фикрларни ёзади: “Ер юзидаги барча миллатлар ўз болаларини(нг) ибтидоий тарбиясиға ва мактабларнинг ҳар жиҳатдан интизоми ва акмолига аҳамият беруб болаларини миллий ва диний руҳда мукаммал етушдурарлар. Анинг учундурки, ўзга миллатлар диний ва миллий ҳиссиётга молик бўлуб, ҳар ишда диёнат ва миллиятни муқаддам тутарлар”. Беҳбудий бу ҳиссиётларни ватанпарварлик омили сифатида тушунади. Муаллиф дунёдаги урушлар ва иқтисодий тортишувларни ўша диёнат ва миллият ҳиссиёти натижаси сифатида кўради. Туркистон халқида бундай ҳиссиётнинг йўқлигидан қайғуради. Унинг фикрича, бу ҳиссиётни мактаблар тарбиялаши керак. Жадидлар устози мактабларни “тараққийнинг бошланғичи, маданият ва саодатнинг дарвозаси” ҳисоблайди.

Зарарли иллатлардан халос бўлиш ғояси

Беҳбудий келажак даврни “тамаддун асри” деб атайди. Бундай даврда замонавий илмларсиз, қуруқ, чирик тассаубот билан яшаб бўлмайди. Шунинг учун у жадид мактабларида кўпроқ замонавий дунёвий фанларни ўзлаштиришга диққат қаратади. Дунёвий фанларни эса жаҳоннинг тараққий қилган халқлари илм-фани орқали ўрганиш кўзда тутилади. Шунинг учун ҳам рус, немис, француз, инглиз, италян, араб, япон тилларидан бирини, бу тиллар мутахассиси бўлмаса, Кавказ ёки Қрим адабий тилларидан бирини ўрганиш шарт деб белгилайди у. Улуғ маърифатпарвар ёшларни замон билан ҳамнафас бўлишга, замонавий илмларни ўрганишга шу қадар кўп ташвиқ қиладики, бугунги кунда ҳам бу фикрлар ўз аҳамиятини йўқотмаган.

Буҳбудийнинг замонавий илмларга даъвати ҳамон долзарб бўлгани каби уларни эгаллашда монелик қиладиган иллатлардан ҳам халос бўлмадик, балки улар ортмоқда. Тараққиётга тўсиқ бўладиган иллатлар унинг наздида қуйидагилар:

Биринчиси, тўй ва аза дабдабаларига берилиш. Бу иллатлар сил ёки маховликдан ҳам ёмон, инқирозга, таҳликага, жаҳаннамга сабаб бўлувчи, хонавайрон ва ғариб этувчи иллатлар сифатида Беҳбудий томонидан жуда кўп марта таъкидланади. Тўй хоҳ никоҳ бўлсин, хоҳ хатна халқимизда ўлмагунча қутулиб бўлмайдиган бало бўлса, азада гўёки ўликнинг ҳурмати сифатида етимларнинг ёки беваларнинг ҳоли ўйланмасдан, баъзан қарзларни адо қилишни ҳам унутиб, айниқса, баъзан қарз олиб қилинадиган харажатлар миллат учун кулфат эканидан надомат чекади. Бечора сағир, муштипар аёллар меросдан ҳақларини ололмай, худойи, хайрот, йиртиш ва ҳоказо сарф-харажатлар нафақат исроф, балки катта гуноҳлар сифатида тушунтирилади. Негаки, бу харажатлар халқнинг фойдасига, мамлакатнинг тараққийсига, миллатнинг юксалишига эмас, уларнинг хорликка маҳкум этилишига боис бўлади.

“Бир неча бойваччани биларманки, — деб ёзади Беҳбудий, — энг қаттиқ хизматларга гирифтор. Сабаби недур – илмсизлик. Ҳолбуки, аларнинг тўйига атоси 5 минг сўм сарф этиб эди”. Тўй ёки аза дабдабаси ҳеч кимга ҳеч нарса бермайди. Булар баъзан бойларнинг бир-икки кун номини чиқарса ҳам, тез унутилади, бошқа натижа бермайди. Шунинг учун ҳам, “Бошқа миллатларнинг бойлари фақир ва етимлар учун мактаб ва дорулфунунлар соладурлар, фақир ва етимларнинг ўқумоғи учун вақф-истепендиялар тайин қилур. Бошқа миллат милийўнерлари мактаби ила истипедияси-ла, идора қилатурган газет ва мажалласи-ла, бино қилган доруложизини, барпо қилган жамъияти хайрияси-ла фахр қиладур”. Бу сўзлар ўз даврида ибрат учун эди, албатта. Бизда ҳозирги кунларда ҳам шундай фидойилар борми? Бор бўлса ҳам, беш-ўндан ошмас.

Иккинчиси, сохта обрў ва ҳашам иштиёқи. Ҳар қандай сохталик аслида нуқсонни, ожизликни, нотовонликни хаспўшлашга уринишдир. Сохта обрў ва ҳашамга ружуъ қўйиш кишини ҳақиқатдан узоқлаштиради ва охир-оқибат хорликка мубтало қилади. Беҳбудий бу масалада ҳам жуда кўп тўхталади. Жумладан, унинг “Зўраки бой” мақоласида келтирилган ибратли ҳикоя нафақат давр аҳли бугунги сохтакорликка берилган кишиларга ҳам танбеҳдир.

Учинчиси, вақтни зоя қилишдан қайтариш. Беҳбудий вақт қадрини илм ва унга амал қилинган фойдали фаолият билан боғлайди. Лекин ҳаётда фойдасиз ҳаракатлар билан умрини ўтказаётган кимсалар ҳам борки, уларнинг ҳасратидан жамиятнинг илгари кетиши, тараққиёт бўлишига зарар етади. Беҳбудий буни кўпкари мисолида зикр этади: “Ўн-йигирма чақиримга тўй бўлдими, ҳар ким ишини, деҳқончилигини қўюб, отланиб кўпкарига кетар. Деҳқон учун олтундан азиз вақт фавт бўлди, кетди. Экин биргина кун кейин сепилган учун пишмай қолар. Биргина кун сўнгра йиғилган учун ёғинга қолиб, баъзан хирманлар чириб кетар”.

Муаллиф маълум бир шаҳарда яҳудийлар ўликларини оқшом элтиб кўмишларини эслатиб, бунга уларнинг кундуз одамларни ишдан қолдирмаслик мақсади сабаб эканини таъкидлайди. Бизда бўлса, тўй, маъракалар учун ҳафталар, баъзан ойлар увол кетишидан озорланади у. Шунингдек, ёшларни вақтнинг қадрига етишга, вақтни имкон қадар илм-фан ўрганишга сарфлашга даъват этади.

Тўртинчиси, ришва – пора бериш. Пора Беҳбудий ва ундан олдин ўтганлар тилида ришва дейилади. Кўпинча, ришва олувчилар қораланади. Лекин Беҳбудий ришва берувчиларни лаънатлайди. Чунки улар замона илмини билмаганидан, ўзга миллат вакиллари бўлган амалдорлар олдида ожизликларидан пора беришга мажбур бўладилар. Ишини пора билан битказган нотавон бир умр шу ақидада қолади, яъни порасиз иш битмаслигига ўрганиб, келажагини қоронғу қилиб қўяди.

Бешинчиси, илм аҳлига нописандлик. Кўп билган дунёни кўпроқ англаши айни ҳақиқат. Дунёни англаган ҳамма ютуқлар ортида илм турганини ҳам тушунади. Дунёдаги катта ютуқларнинг ҳаммаси ҳам шундан. Кичик моддий муваффақиятлар авомнигина эмас, ҳақиқий илм аҳли бўлмаганларни ҳам чалғитади. Ҳақиқий тараққиёт, чин ютуқлар учун ҳақиқий илм аҳлини тарбиялаб етиштирмоқ лозим. Авом илм аҳлига эргашсагина ҳақиқий тараққийга, ютуққа эришилади, деган хулосага келади Беҳбудий ва дейди: “Бошқа миллат уламосига тобеъ экан, бизнинг уламо билъакс авомға тобеъдур. Бунинг охири харобдур. Йигирма-ўттуз сана сўнгра яна ёмонроқ бўлур, мусулмонлик илм ва одоб ила қоим, миллат ахлоқ, фазл ва ҳунар ила боқий қолур”.

Юксак маданиятли ва маънавиятли жамият орзуси

Беҳбудий фикрларини умумлаштириб хулоса қилинадиган бўлса, Туркистон халқининг ҳар бир аъзосини ўқимишли, миллий қадриятлар жонкуяри, ўзлигини англаган, жаҳон илм-фани ва маданияти ютуқларидан баҳраманд, улар истифодасига қодир, миллий тараққиётга монелик қилувчи иллатлардан халос бўлган ва уларга қарши курашувчи шахслардан иборат бир жамият, яъни юксак маданиятли ва маънавиятли жамият орзу қилинган. “Оҳ! Биз қандай кейин қолганмиз. Халқи олам усули жадид ва илми замоний ила осмонларга учар, биз ҳануз бир-биримизни такфир (кофирга чиқариш) ва талъин (лаънатлаш) ила вақт ўткарурмиз”, дейди у. Кўзлангандек жамият аъзолари бўлишлари, жаҳонда муносиб ўрин эгаллашлари учун миллатдошларининг икки эмас, тўрт тилни билишлари лозимлиги кун тартибига жиддий масала қилиб қўйилади.

Маънавий етуклик, маданий баркамоллик ўзликни англашдан бошланади. Ўз ёки фарзанди исмининг бошқалар томонидан нотўғри аталиши, ёзилишига қарши тура олмайдиган, уни тўғрилашга кучи етмайдиган одамдан қандай қилиб етуклик, баркамоллик кутиш мумкин? Шунинг учун ҳам Беҳбудий бу масалани алоҳида муаммо сифатида кўтариб чиқади. Абдуссамадни Абсамат, Абсат деб, Ёдгорни – Жодигар, Лутфуллони – Нутфулла деб ёзиш мирзоларнинг саводсизлиги туфайли юзага келса ҳам, бунга исм эгасининг илмсизлиги ва дидсизлиги сабаб. Худди шундай, дўкон ва корхоналарнинг номларида улар эгаси қўйган номларнинг “Абдукодир”, “Патхулла”, “Обдурахмон” каби бузиб ёзилиши ёхуд болаларга Норқул, Тошмурод, Болтақул каби маъносиз исмлар қўйилиши ҳам мақсадга мувофиқ кўрилмайди. Буларнинг тузатилмаслигига айбдор ким? Беҳбудий айбни жамиятдаги жаҳолатга қўяди. “Бир замон бу ғалат исмларни тўғри ёзиб маҳкамага берилса, маҳкамадан тўғрини ғалат деб қайтарарлар...” Бу муаммолар ҳануз бор эмасми?

Замонавий, маданиятли кишининг фазилатларидан бири санъат орқали эстетик савиясини ошириб боришдир. Бунда театр энг мақбул санъатдир. Чунки унда жуда кўп санъатлар бирлашади. Шунинг учун ҳам Беҳбудий унга алоҳида эътибор қаратади: “Теётр бир навъ мактаб ҳукминдадур”. “Теётрхоналари масхарабозхона бўлмай, балки ибратхонадур. Ва анда мушаххис (актёр) бўлатургонлар ўйунчи ва масхарабоз бўлмай, балки мушаххис ва муаллими ахлоқдурлар”. Беҳбудий бу санъатнинг нозик хусусиятлари ҳақида ҳам мулоҳазалар билдиради:“Теётр учун муҳаррирни(нг) (драматург) не қадар чуқур ўйлагувчи зариф ва назокатлиги лозим бўлса, мушаххисларнинг ҳам товоно ва муқаллид ва ҳар нимарсани ўзидек қилиб кўрсатгувчи, нуктадон бўлиши лозим бўлуб, бул алоҳида бир санъатдурки, овруполилар мунга ҳам алоҳида мактаб ижод қилганлар”.

Беҳбудий театрни тушунмай, уни дин йўли билан манъ қилишга уринувчи кимсаларга “Падаркуш”ни мисол қилиб: “Муҳтарам ҳамшаҳарларимиздан рижо этармизки, келиб кўргонлари гунаҳ бўлгон жойини кўрсатсалар”, дейди. Умуман, дин ҳимоячиси сифатида ҳам Беҳбудий ёшларга дунёвий илмларни пухта ўрганиш диний эътиқодни кучайтириши тўғрисида мисоллар келтириб ўгит беради: “Зотан, исломият шундай бир дини матин ва қобили тараққийдурки, на қадар илми замоний кўп ўқуса, инсонни яна дини исломга ақидаси шунча мустаҳкам бўлур”.

Биз улуғ бир аждодимизнинг йўқолган кичик “Васиятнома”сини топа олмасак ҳам, унинг аслини англамоққа қасд қилган эдик. Васиятнома инсоннинг орзу-армонлари ифодаси экан, уларни васият соҳибининг дунёқараши, фикрлари, сўзлари ва амаллари англатади. Улуғларнинг мақсад, ғоялари ҳам улуғ бўлиши “Васиятнома”си мазмунини ҳам ана шундай даражага олиб чиқади. “Васиятнома”нинг ҳар бир банди ворислар томонидан адо этилганда руҳлар ором топади. Маҳмудхўжа Беҳбудий дунёқараши, фикрлари, сўзлари ва амаллари унинг орзу-армонларини, бизга нималарни васият қилганини англатади. Биз улардан қайсиларини адо қилдик, қайсилар ҳамон адо этилишини кутмоқда? Аждодларга содиқ авлодлар васиятларни муносиб адо этадилар.

Нафас Шодмонов,

филология фанлари доктори, профессор,

Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси

Министр иностранных дел Узбекистана в Лондоне выступил на узбекско-британском бизнес-форуме